Populasaun lamenta ho dejenvolvimento ZEESM

Povu Oecusse-Ambeno lamenta dezenvolvimentu ZEEMS.

 Iha loron 10 fulan Junhu Presidente Lu Olo ofisialmente loke ponte Noefefan iha mota Tono, enclave Oecusi.

Ponte Noefefan nebe presidente autoridade ZEESM (website) Dr. Mari Alkatiri destaka hanesan projetu ida ho kualidade masimu iha nasaun hetan apresiasaun makas husi ema barak. Maibe ita mos rona ema lamenta katak iha povu lokal la satisfeitu ho ponte Noefefan no projetu sira seluk husi ZEEMS.

Ponte Noefefan difikulta povu kik nia moris. Hakur mota mak diak.

Tanba ida ne depois serimonia abertura ba ponte Noefefan ami tun ba terenu hodi entervista komunidade lokal kona ba projetu ZEESM hanesan ho ponte Tono, eletrisidade, roahi Haksolok, estrada foun, aviaun ZEESM nsst. Ami hetan lamentasaun barak hanesan tuir mai.

Sr. Okto husi Citrana dehan katak desenvolvimentu halo povu susar. Povu toman ho moris nebe hanesan tradisional no kiak. "Ida ne mak povu nia moris. Agora lori fali dejenvolvimento ho ponte, estrada, ho ahi, ne atu halo saida? Ne halo ami susar tan mak iha" lamenta Sr. Okto. Nia mos hatutak katak ponti Tono laiha benefisiu tamba lao hakur mota mos hanesan deit maski difisil ituan liuliu durante tempu udan.

Komunidade lokal prefere hakur mota Tono duke uja Ponte Noefefan.

Iha fatin seluk Sra. Terejina nebe agora uma kain hetan ahi 24 oras hatete katak agora sira tenki hader to kalan bot mak foin toba. Problema mak eletrisidade halo ahi naroman kalan to loron halo sira toba ladiak. "Uluk ne tuku 6 deit ami toba ona tamba rai mos nakukun ona. Dalaruma ami sunu lilin mak ami bele hader to tardi. Agora kalan ona ami kole mais ami labele toba. Labarik sira hakarak loke ahi para estuda ga halimar ga nonton. Ami kolia ona ho partidu balu para sira manan karik atu taka buat ida iha Sakato ne para ami bele moris fali hanesan uluk," tenik Sra. Terejina.

Sentral Eletrika Inur Sakato. Lori ahi 24 oras atu halo ema la toba.

Lamentasaun barak mak mai husi populasaun iha Pante Makasar liliu joven sira. Adolfu nebe lorloron joga bola iha tasi ibun ho nia belun sira dehan katak agora ema hotu hotu buka mak kampu desportu deit. Tasi ibun ema la joga tan ona ne duni nia tristi ho desenvolvimento ne.

Kampu desportu foun hafahe joven sira nebe biasa joga bola iha raihenek.

Iha nia sorin, nia kolega ho naran Elisa dehan katak estrada foun iha Pante Makasar ne halo nia la konhese ona ninia aldeia. Hau gosta mak Pante Makasar hanesan uluk ne maun, nia dehan. "Uluk ne rai rahun barak, estrada taka ho rai henek deit, maten no ami moris hanesan ami nia bei ala sira. Agora ne desenvolvimentu ne estraga deit pemandangan." Nia dehan katak povu la prusija estrada ka listrik ka ponti tamba povu toman ona moris iha kiak no terus. "Ida ne mak ami toman e ami hakarak. Moris kiak no terus hanesan Atoni oan," feto ho tinan 19 ne hatete.

Povu Oecusse-Ambeno lakohi dejenvolvimento tanba hakarak kontinua moris ho kiak.

 Ami nia ekipa mos kolia ho representante NGO balun iha Oecusse. Sr. Carlos nebe kaer NGO halo monitoring ba desenvolvimento dehan katak povu Oecusse la presija estadu ga ZEESM lori desenvolviment mai tanba NGO barak mak halao ona knar ida ne. "Eletrisidade? Ne la pursija. Povu simu ona solar sel ho petromas husi NGO to ona. NGO mos mai hanorin ona povu hanusa mak bele utilija be iha mota Tono halo irigasaun ka ba uja uma laran. Iha 2009 ami fahe jeriken ba uma kain lubuk ida, ne la pursija ZEESM," nia tenik. Tuir Sr. Carlos, jerikan deit naton ona. Povu mos depende ba udan ben atu halo irigasaun, ne duni barajen Tono ne la lori benefisiu mais atu halo despeja mak barak.

Solar sel NGO fahe ne naton ona. Oecusse la presija sentral eletrika.

Ami hato lamentasaun sira ne ba iha autoridade ZEESM nian. Reprejentante autoridade ZEESM Sr Arnsenio Bano dehan katak nia ladun fiar buat nebe nia rona tamba imposivel. Nia dehan desenvolvimentu mak ita hare rasik ho matan. Nia hatutan katak sei lori tempu ba povu atu apresia dejenvolvimetu ZEESM. "Ami halo ponte, sira dehan sira hakarak hakur mota deit. Ami loke ospital, sira dehan sira hakarak aimoruk Timor mak diak liu. Ami loke ahi 24 horas, sira dehan sira uja ona petromas NGO nian ho solar sel ne to ona. ZEESM hakarak dejenvolve sosial ho ekonomia merkadu iha fatin ida ne maski iha resistensia ituan. Mais hau konfia katak ho tempu, sira sei simu desenvolvimento. Ho tempu sira sei hare katak uja ponti diak liu duke hakur mota," Bano esplika.

Bano: Lori tempu atu povu hili uja ponte.

Ami dada hela lia ho Sr Bano, representante NGO balu nebe servisu ho veteranu sira mosu mai hato keixa dehan veteranu balu hakarak sae aviaun ba Dili. Sira lakohi uja ro Nakroma tanba roahi ne lori tempu naruk atu to Dili. Reprejentante NGO ne hirus los Sr. Bano ho ZEESM tanba sosa aviaun hodi halo ligasaun Oecusse ho Dili. "Nakroma mak diak liu. Kelur maibe seguru. Ita sae aviaun bele halo veteranu sira ne hetan ataka kurasaun depois se mak responsablija?" Tenik reprejentante NGO ne.

Aviaun ZEESM haterus veteranu nebe tuir lolos uja deit ro Nakroma.

Dejenvolvimento Oecusse tuir modelu ZEEMS halo ema barak mak preokupa. Iha elesaun ne partidu kik balu sei uja ZEESM atu halakon Dr. Mari Alkatiri ho FRETILIN nia kredibilidade. Mariano Asanami Sabino, SEKJEN Partido Democratico hatete katak ZEEMS ne folin laiha. Iha tinan rua nia laran ZEEMS la produs buat ida kompara ho Mariano Sabino nebe dejenvolve agrikultura iha tinan 7 nia laran.

Mariano Asanami desenvolve agrikultura hodi hamenus produtividade.

Dejenvolvimento iha Rai Oecusse-Ambeno sei depende makas ba eleisaun ida tuir mai ne. Hanesan ahi observa, Povu Oecusse-Ambeno lako ZEESM tanba la lori benefisiu maibe lori tan difkuldade ba povu lokal. Povu Oecusse-Ambeno rasik mak sei hili entre dejenvolvimentu ho ZEEMS nebe lori deit susar, ka hili ZEESM atu kontinua halo rai Enclave ne sai rai modernu no dejenvolvidu.(SKS).

Autor ZEESM Dr. Mari Alkatiri dadalia ho ketua adat Oecusse.

(Versaun orijinal publika iha Timor Post 15 Junho 2017)